Çocuk ve Ergenlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

DEHB; dikkat eksikliği/dağınıklığı,amaçsız hareketlilik ve fevrilik ile seyreden gelişimsel bir bozukluktur. Bu özelliklerin bazıları pek çok çocuk, ergen ve erişkinde görülebilir, ancak bu sorunlar bireyin hayatını olumsuz etkilediği takdirde bu tanı konulur.

DEHB Hangi Yaşta Başlar?

Sıklıkla belirtileri 12 yaş öncesi başladığı ancak bazı bireylerde ergenlik hatta yetişkin çağda başlamaktadır.

DEHB Tanısı Nasıl Konulur?

DEHB tanısı çocuk ve ergenlerde aileleri ve öğretmenlerinden edinilen bilgiler ve çocukla görüşmeden sonra konulur. Tanı için laboratuvar incelenme her zaman gerekmemektedir. Ancak bazı psikolojik testler tanı konusunda destekleyici veri sağlayabilir. Doktor ihtiyaç duyarsa başka hastalıklardan ayırt etmek için tıbbı tahliller isteyebilir.

DEHB tanısı çocuk ve ergen psikiyatristi tarafından konulmalıdır, bireyin tedavi ve takibi düzenli biçimde yürütülmelidir. 

DEHB Belirtileri Nasıl Fark Edilir?

1. Dikkat Eksikliği

Eğer bir kişi anlamlı bir etkinlikte veya bilgi edinmek  için gereken dönemlerde (örneğin; ders çalışmak) gereken konsantrasyonu sağlayamıyorsa dağınık, unutkan, dalgınsa ve işlerini erteleme huyu varsa bu kişide dikkat eksikliğinden şüphelenmek gerekir.

2. Hiperaktivite

Aşırı ve amaçsız hareketlilik halidir. Her hareketlilik hiperaktivite değildir. Yaş ve gelişim düzeyine göre değerlendirilmelidir. Hareketlilik; sıkıntı hali, gürültülü oynama, çok konuşma, diğer çocukların etkinliklerini bozma, sakin durması gereken yerde duramama şeklinde kendini gösterir.

3. Dürtüsellik / Fevrilik

Acelecilik, düşünmeden hareket etme, başkalarının sözünü kesme şeklinde görülür.

Farklı Yaş Dönemlerinde DEHB

Oyun Çağında: Bu çocuklar oyun çağında yeterince oyuna konsantre olamaz, sık etkinlik değiştirirler. Aşırı hareketli ve aceleci olabilirler. Kazaya maruz kalma riskleri yüksektir.

Okul Döneminde: Ders dinleyememe, sınıfta sıkılma, ödevleri unutma, görevlerini yerine getirememe, eşya kaybı, günlük programlarını organize etmede güçlük yaşarlar. Genelde yazılı sınavlarda sık sık hata yaparlar. Ebeveynler; her sabah uyanma zorluğu ve akşam ödev savaşlarından sıkça yakınır.

Ergenlikte: Dikkat sorunlarının bir kısmı ergenlikte de sürer. Aşırı hareketlilik genelde azalır ama bir huzursuzluk, sinirlilik ve gerginlik görülebilir. Tedavi olmayan grupta; akademik başarısızlık, riskli davranışlarda bulunma, madde kullanımına yönelme ve suça yönelme oranı fazladır.

DEHB Tanı Kriterleri

Amerika Psikiyatri Birliği sınıflama sisteminde aşağıdaki özelliklerden söz edilmektedir (hepsinin olması gerekmez):

• Detaylara dikkat etmekte zorluk çeker veya dikkatsizce hatalar yapar,
• Oyun aktivitelerine veya kendisine verilen görevlere dikkatini vermekte güçlük çeker,
• Onunla konuşurken dinlermiş gibi görünmez,
• Talimatları sırasıyla izlemekte güçlük çeker ve uğraştığı şeyi bitiremez,
• Görev ve faaliyetlerini düzenlemekte güçlük çeker,
• Günlük faaliyetlerde unutkandır,
• Elleri ayakları kıpır kıpırdır veya oturduğu yerde kımıldanıp durur,
• Sürekli “hareket” halinde veya “motor takılmış” gibidir,
• Sorular daha tamamlanmadan yanıtını yapıştırır (dürtüsellik).

Her Dikkat Dağınıklığı Olan Birey Mutlaka Hareketli midir?
Hayır, bazı dikkat dağınıklığı olan çocuklar ağır ve yavaş olabilir. Bazı kişiler hem hareketli hem dikkati dağınık iken bazılarında bunların sadece birine ait belirtiler vardır.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun 3 alt tipi olduğu bilinmektedir:

1)Sadece dikkat eksikliği belirtileri ile seyreden grup (DEHB-D)

2)Hem dikkat eksikliği hem hiperaktivite ve dürtüselliğin eşlik ettiği bileşik tip (DEHB-B.9

3)Sadece hiperaktivite ve dürtüsellik ile seyreden olgular (DEHB-H)

DEHB Sıklığı ve Sebepleri

Çocuk ve ergenlerde %5-13 oranında görülmektedir. En sık görülen çocukluk çağı psikiyatrik sorunudur.

Her iki cinste görülür. Erkeklerde kızlardan 2 kat fazla görülür. Kızlarda sıklıkla daha az hiperaktivite ve davranışsal sorunlar sebebi ile tanısal ihmal sıktır.

Temelde bir beyin işlev bozukluğudur. Genetik faktörlerin ağırlıklı rolü vardır.  Yapılan araştırmalar, olguların %70-80’inde ailede başka bir bireyde DEHB varlığını göstermektedir.

Bu bireylerde yürütücü işlevler yani planlama, muhakeme, dikkat, dürtüde görülen yetersizlikler beyin ön lobunda (frontal lob) bir işlev bozukluğu  olduğunu düşündürmektedir.

Tedavi Yöntemleri

DEHB tedavisinde bütüncül tedavi yöntemleri en uygun tedavidir. Bireyin hayatını en çok olumsuz etkileyen faktörlere göre tedavi düzenlenir.

Dikkat sorununun tedavisinde öncelik ilaç tedavisidir.

Davranışları düzenlemekte ise hem ilaç tedavisi hem de spor ve davranışçı yaklaşımlar yararlıdır.

• İlaçlar:En sık kullanılanı uyarıcı ilaçlardır (örn:Metilfenidat). “Beyni uyuşturduğu” yanlış bir inanıştır, tam tersine uyandırıcıdır. Atomoksetin gibi uyarıcı dışı ilaçlar da sık kullanılan ilaçlar içindedir. İlaç seçimi bireyin özelliklerine göre yapılır.
• İlaç dışı tedaviler: Bu alanda hem ebeveyne verilen eğitimler, çocuklarda davranışçı yöntemler ile problem davranışları düzeltmek  ve dürtüsellik /hiperaktivite denetimi için spor yararlıdır.

Tedavi Olmazsa Ne Olur?

• Yaşam kalitesi kötü etkilenir.
• Akademik başarısı zekasının altında olur.
• Kazalara maruz kalma riski yüksek olur.
• Arkadaş ve aile ilişkilerinde sık sık problem yaşar.
• Özgüveni düşer.

İlaçlar Bağımlılık Yapar Mı?
Hayır. Bu ilaçları kullananlarda herhangi bir maddeye bağımlılık oranı ilaç  kullanmayan DEHB’lilere oranla çok daha düşük bulunmuştur.